Historia
Mimo późnego udokumentowania w źródłach, słowiańska nazwa wsi dowodzi jej wczesnego rodowodu, sięgającego pierwszej połowy XIII wieku. Lokację Sądowa przeprowadzono bez udziału obcego elementu, a pierwotny plan wsi trudny jest do ustalenia wobec jej rozwinięcia już w XIV wieku w dużą wielodrożnicę. O tak wczesnym rozwoju można mówić na podstawie źródeł z 1375 roku, w których Sądów nazywany jest miasteczkiem. W 1460 roku miejscowość była we władaniu rodziny Schaffe. W 1574 roku dobra przejął elektor i wkrótce zamienił z joannitami na Cybinkę. Joannici sprzedali zapewne Sądów, bo już w 1580 roku był on w rękach rodziny von Winterfeld, która władała dobrami do 1853 roku i z jej fundacji powstał, zachowany do dziś, klasycystyczny kościół. W XVII wieku wzniesiony został dwór rozbudowany w 1734 roku i ponownie około 1830 roku pałac, z rozległym parkiem. Po 1945 roku pałac popadł w ruinę i został rozebrany. Pozostał tylko zaniedbany park. W 1800 roku w Sądowie było 77 domów mieszkalnych, 3 młyny wodne, papiernia, huta dymarkowa i dwa folwarki, z których jeden, zapewne istniejący od średniowiecza, położony był poza wsią i miał słowiańską nazwę – Siersko. W 1800 roku było w Sądowie 518 mieszkańców.

Archeologia
Na obszarze wsi podczas powierzchniowych badań archeologicznych zewidencjonowano 20 stanowisk archeologicznych. Są to w większości ślady i punkty osadnicze kultury łużyckiej epoki brązu, starożytności, okresu rzymskiego, wczesnego średniowiecza. Są także osady kultury łużyckiej, starożytności, okresu rzymskiego i późnego średniowiecza.

Krajobraz
Zwarta zabudowa zagrodowa z dominantą kościoła położona jest na terenie falistym wśród lasów. W pobliżu płynie rzeka Pliszka.

Rozplanowanie
Wieś o planie ulicówki położona przy drugorzędnej drodze prowadzącej z Cybinki do Sądowa. Po stronie wschodniej wsi płynie rzeka Pliszka.

Dominanty
Dominantą wysokościową jest kościół wzniesiony w 1801 roku w stylu późnoklasycystycznym - na planie wydłużonego prostokąta z dwoma kwadratowymi wieżami, od strony zachodniej, zamknięty dachem dwuspadowym. Elewacje tynkowane o dwóch kondygnacjach podkreślonych szerokim gzymsem. Elewacja zachodnia zwieńczona szczytem. Trzykondygnacyjne wieże zakończone krenelażową attyką, nakryte dachami namiotowymi.

Zabudowa
Zabudowa pochodzi z XIX wieku, w większości z jego drugiej połowy. W części południowej wsi zabudowa zwarta usytuowana przy wspólnej linii rozgraniczeń i zróżnicowanej nieco linii zabudowy. Niekiedy budynki tworzą zwartą pierzeję. W północnej części zabudowa rozproszona.. Zagrody, niekiedy niepełne, składają się w większości z 3-5 budynków ustawionych na planie litery „ L" i podkowy. Wcześniejsze budynki o wysokich dachach, przeważnie dwuspadowych, krytych ceramiczną dachówką karpiówką. Elewacje tynkowane o skromnym detalu architektonicznym z postaci opasek czy gzymsów taśmowych. Budynki z 3-4 ćwierci XIX wieku o bogatszych elewacjach, a dachy o niższym kącie nachylenia. Obok budynków parterowych są także budynki dwukondygnacyjne. W pierwszej ćwierci XIX wieku we wsi wzniesiono budynek szkolny i dom ludowy.

Zieleń
W północno-zachodniej części wsi, przy pałacu, w XIX wieku założono park krajobrazowy z grabową aleją i starodrzewiem. W centrum wsi, przy drodze Radzików- Cybinka, w pierwszej połowie XX wieku ewangelicy założyli cmentarz wprowadzając aleję klonowo-kasztanową i szpalery dębów i klonów. Nieliczne fragmenty wolnostojących nagrobków nie pozwalają na ich datowania.

Stan zachowania
XIX-wieczna wielodrożnica, ze względu na liczne ubytki w zabudowie, przekształciła się w plan ulicowy. Z krajobrazu wsi zniknęła dominanta jaką był pałac. Zachowany park o zatartym układzie o zdrowym drzewostanie. Zabudowa w stanie średnim. Wprowadzono współczesne dysharmonizujące budynki. Cmentarz nie zachował pierwotnego układu. Zniwelowanie terenu spowodowało także zniszczenie nagrobków. Jedynie zieleń zachowana w dobrym stanie.

Znaczenie kulturowe
Pomimo utraty wielu elementów przestrzennych nie brak obiektów o dużych wartościach kulturowych, które winny podlegać ochronie. Ochronie konserwatorskiej natomiast podlega kościół i budynek dawnego młyna wodnego wpisane do rejestru zabytków. Cmentarz stanowi dobry przykład zagospodarowania cmentarza na park wiejski.

Tekst źródło: cybinka.pl
Zdj. Emil Zbierski