Muzeum Grodu Santok otwarte zostało 24 czerwca 1978 r. Składa się ono z dwóch części. Ekspozycja zabytków archeologicznych znajduje się w budynku przy starej przeprawie przez Wartę, przez którą wiódł szlak handlowy prowadzący z Poznania do Szczecina i dalej do Wolina. Obecnie w miejscu tym znajduje się przeprawa promowa. Natomiast po drugiej stronie Warty znajduje się grodzisko-rezerwat archeologiczny.

      Gród santocki leżący w naturalnie obronnym miejscu jakim były widły rzek Warty i Noteci odegrał ważną rolę w organizacji państwa polskiego przez pierwszych Piastów. Gall Anonim w swojej "Kronice polskiej" nazywa to miejsce: "regni custodia et clavis"-"klucz i strażnica królestwa". Pierwsze prace wykopaliskowe przeprowadzone w latach 1932-1934 związane były z regulacją Warty. Znaczna część zabytków archeologicznych z tego okresu zaginęła. Ponownie badania na grodzisku przeprowadzone zostały w latach 1958-1965. Pracami kierowali Zofia Hołowińska oraz Urszula i Aleksander Dymaczewscy z Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN w Poznaniu.
 
    Wyniki powojennych badań wykopaliskowych przedstawione na wystawie w muzeum ukazują różnorodność zajęć ówczesnych mieszkańców grodu Santok. Zgromadzono tu min. naczynia gliniane, relikty produkcji tkackiej czy też metalurgicznej. Na uwagę zasługują zabytki produkcji rogowniczej, wśród których wyróżniają się bogato zdobione grzebienie rogowe. Ówczesnym nieobce było też rolnictwo, ogrodnictwo jak i sadownictwo, co poświadczone jest znalezionymi na grodzisku i prezentowanymi na wystawie nasionami roślin i drzew owocowych, jak i narzędziami niezbędnymi przy ich uprawie. Podstawą zaopatrzenia w mięso była hodowla zwierząt, myślistwo stanowiło jedynie jej uzupełnienie. W trakcie badań znaleziono kości zwierząt domowych i dzikich, które prezentowane są na wystawie. Wśród nich wyróżniają się szczątki niedźwiedzia, który zapewne zamieszkiwał okolice Santoka. Również nie bez znaczenia było rybołówstwo poświadczone licznymi szczątkami różnych gatunków ryb jak i przedmiotami służącymi do ich połowu.

      Burzliwe dzieje Santoka dokumentują znalezione militaria, wśród których znajdują się groty strzał, groty bełtów, fragmenty miecza, ostrogi. O znaczeniu Santoka i jego kontaktach handlowych świadczą zabytki docierające tu z różnych stron świata. W trakcie badań znaleziono min. wyroby pochodzenia europejskiego jak i z odległych krajów arabskich. Na szczególną uwagę, wśród zabytków, zasługuje fragment konstrukcji wału grodu, wykonany z bierwion dębowych w tzw. technice hakowej. Uzupełnieniem całości ekspozycji jest makieta grodu i podgrodzia santockiego z XI/XII w.
Po zwiedzeniu Muzeum istnieje możliwość przeprawienia się promem lub łodzią na lewy brzeg Warty na teren grodziska-rezerwatu archeologicznego, na którym w latach 90-tych wznowiono badania wykopaliskowe. Gród kształtu kolistego o średnicy ok. 200 m otoczony był wałem drewniano-ziemnym oraz fosą i oblewającymi wodami Warty i Noteci. W okresie swej świetności (XI-XIIIw.) składał się z ośrodka władzy państwowej i kościelnej (gród) oraz części rzemieślniczo - handlowej (podgrodzie). Do naszych czasów zachowały się zarysy wałów grodu i podgrodzia oraz fragmenty fosy. Idąc przygotowywaną obecnie trasą edukacyjną, korzystając z tablic informacyjnych, mamy możliwość zapoznania się z przebiegiem podstawowych elementów grodu jak i istniejącymi tu w przeszłości obiektami. Wśród nich wymienić należy ruiny kościoła św. Andrzeja z XI/XIIw. oraz ruiny zamku z XIV-XVw. W sąsiedztwie grodziska-rezerwatu archeologicznego znajduje się rezerwat przyrody.

źródło: Stanisław Sinkowski w http://www.muzeumlubuskie.pl/santok.php
Tekst nadesłał: Staszek Pietkiewicz