Niwiska (niem. Niebusch, od 1936 r. Bergenwald)

Wieś położona w południowej części gminy Nowogród Bobrzański, otoczona lasami, z przepływającym potokiem „Urzucianka” (dopływ Czarnej Strugi), na skrzyżowaniu dróg z Zielonej Góry do Żagania i Żar oraz z Krosna Odrzańskiego do Nowej Soli (przez Nowogród Bobrzański, Kożuchów).

Najbliższe miasta to: Zielona Góra – 16 km, Kożuchów – 17 km, Nowogród Bobrzański – 12 km, Żagań – 20 km, Żary – 32 km. W 2004 r. w miejscowości zamieszkiwało blisko 400 osób. We wsi funkcjonują: publiczna szkoła podstawowa, OSP, ośrodek zdrowia, punkt pocztowy, biblioteka, dwa punkty handlowe. Przez miejscowość przebiega część pieszego szlaku turystycznego, a ponadto funkcjonuje leśna ścieżka przyrodniczo-edukacyjna. Z zabytków godnych obejrzenia w pierwszym rzędzie wymienić należy kościół kat. z XIII w. p.w. MB Różańcowej, pozostałości po byłym zborze ewangelickim z XVIII w., pałac przebudowany na przełomie XVIII/XIX w.

Kolejni właściciele

Od XIII do połowy XVIII w. miejscowość związana była z rodem von Berge. Według Johanna Sinapiusa, osiemnastowiecznego autora opracowania o Śląsku - protoplasta pierwszego właściciela Niwisk przybył z Tyrolu razem z panami von Biberstein, osiedlając się najpierw w Dolnych Łużycach, skąd jego potomkowie przybyli na Dolny Śląsk (ok. 1242 r.). Nie jest to pewne, ale i też nie wykluczone, że protoplasta rodu von Berge przybył z Bibersteinami i za wierną służbę otrzymał ziemie.

Założycielem rodu von Berge był Hans, który miał trzech synów: Hampa, Felcko i Christopha. Ten ostatni, najmłodszy, dostał dobra w ziemi głogowskiej – Nymischi – które Sinapius utożsamia z Niwiskami. Wyłonienie się linii niwiskiej rodu nastąpiło ok. 1381 r., kiedy wyodrębnia się z niej gałąź żukowicka.

W 1407 r. właścicielami majątku są bracia Heinrich i Nickel von Berge aus Niebusch. W dokumentach sądowych z lat 1495-1503 wymieniany jest jako świadek, Melchior Berge zu Nywisch. Był on jednym z sześciu braci (Ernst, Kasper, Hans, Siegmund, Joachim), którzy w 1517 r. sprzedają za 200 guldenów węgierskich w złocie - prawo pobierania 14 marek rocznego czynszu ze swych dóbr.

Pod rokiem 1539 wymieniony jest Adamo von Berge, po którym majątek składający się również z pobliskiego Jeleniowa, dziedziczy syn – Joachim. Źródła podają (1549), że zobowiązany był on do wystawienia ze swych włości, na wypadek wojny, wyposażenia w postaci 2 i ½ konia z jeźdźcami. Po śmierci Joachima (ok. 1560 r.) majątek obejmuje jego brat, Sigismund (Siegmund), posiadający we władaniu Kaczenice. Umiera on w 1612 r., a majątek dziedziczy po nim syn, Georg Heinrich, który powiększa dobra o Kotowice.

Po nim włościami włada jego syn, Siegmund, który umiera bezdzietnie w 1685 r. Dobra przechodzą na rzecz jego brata, Hansa Christopha von Berge, który powiększa je o majątki w Kamionce, Pierzwinie i Pielicach. Część z nich, a mianowicie Niwiska i Kaczenice, Hans Christoph jeszcze za życia oddaje swemu synowi – Georgowi Rudolphowi. Sam zaś wraz z żoną osiada w Kamionce, gdzie umiera w 1721 r. Oddanie Niwisk i Kaczenic dla Georga Rudolpha wiąże się z jego ślubem z Anną Elizabeth von Schweinitz z Kłaszyna w 1718 r. Niestety ze związku tego nie narodził się żaden potomek, ani w linii męskiej, ani w linii żeńskiej. Stąd też po śmierci Georga Rudolpha wygasa niwiska linia rodu von Berge.

W latach 1742-1753 Niwiska, jak i pozostałe dobra von Berge przechodzą w ręce szlacheckiego rodu von Schweinitz. Pierwszym przedstawicielem tej rodziny był Hans Julius, hrabia von Schweinitz. Po jego śmierci dobra przechodzą na jego pierworodnego syna, Hansa Friedricha, ożenionego z Julianną Heleną – hrabiną von Dyherrn z pobliskiego Mirocina Średniego. Hans Friedrich umiera w 1806 r., a majątek dziedziczą jego liczni synowie, którzy ok. 1840 r. sprzedają go rotmistrzowi, Heinrichowi Ernestowi von Beirisch.

W roku 1844 Heinrich umiera, a majątek dziedziczy jego żona, Frau Rittmeister von Beirisch. Następnie w 1859 r. majątek kupuje pruski major, Friedrich von Schmeling, wywodzący się ze starej szlachty pomorskiej. Żoną jego była Elizabeth z domu von Spiker, która krótko po przyjeździe do Niwisk umiera. Major von Schmeling zmarł w 1892 r., a wieś wraz z Kaczenicami przechodzi w ręce jego syna, Friedricha Wilhelma Samuela, ożenionego w 1887 r. z Hedwig Joannette von Mutzenbecher, która w 1901 r. odziedziczyła dobra po zmarłym mężu, już jako pani von Schmeling.

W 1912 r. właścicielem pałacu i jego dóbr był Aleksander, hrabia von Hatzfeld-Trachenberg. W latach 1921-1928 pałacem zawiaduje dr Paul Ikier z Żagania, a w latach 1928-1937 włada nim prawnik, dr Geisberg. Ostatnią posiadaczką Niwisk była pani Margaret Polensky-Zelner.

Pałac w Niwiskach w formie murowanej powstał zapewne na miejscu wcześniejszej budowli. Jego przebudowa i forma architektoniczna istniejąca do dnia dzisiejszego, odbyła się między 1791 a 1823 r., za czasów Schweinitzów. Zaprzyjaźniony z rodziną poeta, Edward Schüller, tak opisywał wnętrza pałacu:

„… pokoje posiadały chińskie tapety z pięknymi wzorami ptaków, złote lustra, marmurowe wazy, lśniące parkiety. Park z uroczymi alejkami, stawami oraz słupami w stylu rokoko stwarzał niepowtarzalny nastrój …”.

W 1740 r. Prusy, w których panował Fryderyk II, wkraczają na Śląsk i po dwóch miesiącach walk z Austriakami – zajmują go. Potem trwają jeszcze kolejne potyczki, ale tzw. I wojna śląska kończy się w 1742 r. zawarciem pokoju między walczącymi stronami we Wrocławiu. Na jego podstawie Śląsk i hrabstwo kłodzkie przypadają Prusom. Natomiast księstwo opawskie, karniowskie i cieszyńskie pozostają przy Habsburgach. Oznaczało to, że i mieszkańcy Niwisk znaleźli się pod panowaniem pruskiej administracji. Za panowania Fryderyka II powstaje osada Klein Niebusch (dzisiaj zwana „Kolonią”), gdzie osiedlają się ówcześni pruscy weterani wojenni.

O Niwiskach – jak pisze prof. Jerzy Piotr Majchrzak - głośno było w 1794 r., kiedy to pod wpływem wydarzeń w Polsce (Powstanie Kościuszkowskie) chłopstwo w Niwiskach ruszyło do walki z miejscowym szlachectwem. Wieś należała wówczas do Hansa Friedricha von Schweinitz. Powstanie ogarnęło wiele miejscowości w dawnym powiecie żagańskim i zielonogórskim, jednak zostało krwawo stłumione przez wojska pruskie. Przywódców rewolty pojmano i powieszono. W czasie tych wydarzeń pałac hrabiowski w Niwiskach został zdobyty szturmem przez zdesperowanych chłopów i częściowo zdewastowany.

W okresie napoleońskim w Niwiskach – zarówno w pałacu i folwarku – stacjonowali żołnierze francuscy. Dla ludności był to ciężki okres, bowiem musiała ona utrzymywać wojsko, w pełni tego słowa znaczeniu. A więc trzeba było nakarmić ludzi oraz zwierzęta (konie). Według przekazów - to właśnie w tym okresie została obniżona wysokość murów okalających kościół katolicki, a pozyskane kamienie zostały użyte do budowy dróg dla przemieszczających się wojsk francuskich.

Koniec XVIII w. i wiek XIX to okres rozwoju wsi. Następuje pewna stabilizacja. Coraz rzadziej przemaszerowują wojska, które najczęściej pozostawiały po sobie zgliszcza i zniszczenia. W 1791 r. miejscowość liczyła 399 mieszkańców. Był jeden kościół ewangelicki wraz z domem parafialnym, jeden kościół filialny dla katolików, szkoła, karczma, kuźnia, młyn, pałac. Zagród chłopskich było 21, ogrodników – 10, kilkunastu fornali pracujących w hrabiowskim folwarku. Z kolei Oswald Heller w 1844 r. podaje, że w Niwiskach należących do powiatu kożuchowskiego, mieszkało 607 protestantów. Było 67 domów, odbudowany pałac, dwa kościoły, szkoła, w której uczyło się 100 dzieci, folwarki. W 1925 r. we wsi mieszkało 487 osób, z czego 454 były wyznania ewangelickiego a 30 katolików. Z kolei w 1939 r. wieś liczyła 528 mieszkańców. W Kolonii Klein Niebusch mieszkały 52 osoby.

W okresie międzywojennym Niwiska, które nosiły nazwę Niebusch, administracyjnie przynależały do powiatu w Kożuchowie (Kreis Freystadt), a ten zaś wchodził w skład większej jednostki administracyjnej, jaką był Dolny Śląsk (Nieder-Schlesien). Wieś posiadała pocztę, urząd stanu cywilnego, sklep, piekarnię, karczmę, kuźnię, młyn, szkołę, dwa kościoły, kąpielisko, zakład fryzjerski, salę wiejską. W 1936 r., jak już wcześniej podano, zmieniono słowiańskobrzmiącą nazwę Niebusch na bardziej niemiecką Bergenwald.

Z początkiem 1945 r. zbliżający się front wschodni spowodował pierwszą falę ewakuacji ludności cywilnej. Paniczna wręcz bojaźń przed wojskami radzieckimi doprowadziła do wyjazdu za linię Odry dużej ilości Niemców. Pierwsze oddziały Armii Czerwonej wkroczyły do Niwisk od strony Kożuchowa. Było to 13 lutego 1945 r. Cofające się wojska niemieckie nie stawiały tutaj żadnego oporu. Oddziały rosyjskie posuwały się dalej w stronę Krzystkowic i Nowogrodu. Kolejne transporty z ludnością cywilną wyjechały w 1945 r. przez Nowogród, Lubsko, Forst do Cottbus. Z początkiem lipca 1946 r. pozostała ludność z Niwisk została wywieziona koleją z Nowej Soli na zachód do miejscowości Peine. Na ich miejsce przyjechała ludność polska głównie z terenów wschodnich II Rzeczpospolitej, a także i z Polski centralnej. „Osadnicy”, „Repatrianci”, „Przesiedleńcy” zajmowali gospodarstwa w opuszczonych wsiach oraz osiedlali się w pobliskich miastach i miasteczkach. Ponadto po zakończeniu w Bieszczadach akcji „Wisła” część Łemków trafiła na tutejsze tereny.

W pierwszych latach powojennych sprawy urzędowe przybyła do Niwisk ludność załatwiała w Broniszowie i Kożuchowie. Kolejne lata to okres ciągłych zmian administracyjnych. W 1973 r. przeprowadzona reforma terenowa organów władzy i administracji ponownie przywracała do życia gminy. Utworzono gminę Nowogród Bobrzański, w skład której weszły byłe gromady Bogaczów, Drągowina, Nowogród i Niwiska. Osobną gminę stanowiły Krzystkowice, które dopiero od 1975 r. złączono z gminą Nowogród. Siedzibą tej jednostki organizacyjnej został Nowogród Bobrzański.

Szkoła

Wzmianka o pierwszej szkole wiejskiej w Niwiskach pojawia się pod rokiem 1791, a więc na 3 lata przed wybuchem niepokojów chłopskich. W szkole były klasy dla katolików i protestantów - a nauka według relacji Christopha Wagnera, ewangelickiego duchownego, opisującego podróż po ziemiach śląskich pod koniec XVIII w. – odbywała się bez zakłóceń i antagonizmów. Po 1918 r. szkołę przeniesiono na nowe miejsce i do nowego budynku, w którym funkcjonuje ona do dnia dzisiejszego. Przed wojną na I piętrze szkoły znajdowała się izba porodowa i pokój lekarski. Nauka w szkole ludowej do 1945 r. trwała 8 lat. Potem młodzież uczyła się w szkołach zawodowych i średnich w takich ośrodkach, jak: Kożuchów, Żagań, Zielona Góra, Nowa Sól.

W 1976 r. obwód szkolny obejmował następujące miejscowości: Niwiska, Kaczenice, Urzuty, Pierzwin, Kamionka i Pielice. W wyniku przeprowadzonej reformy w systemie oświaty w całym kraju, od 1999 r. powstały sześcioklasowe szkoły podstawowe oraz 3-letnie gimnazja. Szkoła w Niwiskach została więc przekształcona w 6-klasową Publiczną Szkołę Podstawową. Gimnazjum dla młodzieży z terenu gminy utworzono w Nowogrodzie Bobrzańskim. Od 1 września 2006 r. dzieci mają rozpocząć naukę w nowowybudowanym budynku szkoły, w którym będą wszystkie oddziały szkolne, przedszkole, biblioteka, świetlica, stołówka i sala komputerowa. Inwestycja realizowana jest w 75 proc. ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego.

Na przestrzeni całego okresu powojennego rola szkoły w lokalnym środowisku była nieoceniona i ogromna. Szkoła na wsi była i jest tradycyjnym czynnikiem kulturotwórczym. Wokół niej skupia się także życie społeczne. W 2002 r. otwarto Szkolne Centrum Informacji Europejskiej. W tym samym roku szkoła razem z Nadleśnictwem Nowa Sól opracowała i wykonała Leśną Ścieżkę Przyrodniczo-Edukacyjną. W roku 2004 szkoła nawiązała kontakt z dwiema szkołami w Lübbenau (Niemcy): Jenaplanschule i Förderschule. Powstało także Szkolne Koło Turystyki Rowerowej „Siedmiomilowe Buty”. W 1998 r. szkoła była gospodarzem wspólnego spotkania byłych mieszkańców Niwisk z obecnymi mieszkańcami. Trzy lata później dokonano uroczystego odsłonięcia pomnika na cmentarzu. Podobne spotkania odbyły się jeszcze w latach następnych.

Kościół katolicki * – pierwotnie pod wezwaniem św. Katarzyny. Po II wojnie światowej pod wezwaniem Matki Bożej Różańcowej. Odpust: 7 października.

Na wzniesieniu w centrum wsi w 2 połowie XIII w. został postawiony z kamienia i rudy darniowej wczesnogotycki kościół, otoczony kamiennym murem. Jednonawowy z prostokątnym prezbiterium. Do prezbiterium od strony północnej przylega kwadratowa wieża z zakrystią. Początkowo miała ona charakter obronny, o czym świadczą zachowane do dzisiaj otwory strzelnicze. Po wielokrotnych remontach w XVIII w. otwory te zostały w większości przekształcone, a w 1766 r. został założony obecny hełm wieży.

Wnętrze kościoła nakryte jest stropami, w nawie głównej wspartymi na trzech drewnianych i rzeźbionych słupach z zastrzałami. Prezbiterium posiada wypukłe sklepienia, a zakrystia – kolebkowe. Przy czym wnętrze prezbiterium nakryte pułapem w kształcie skrzyni jest wyższe od nawy głównej. To właściwa cecha dla XIII wiecznych świątyń. Ściany pokryte są późnogotycką polichromią odsłoniętą w latach 1964-1973. Wnętrze od północy i zachodu obiegają drewniane empory wsparte na drewnianych słupach. Są one pozostałością po protestantach, którzy użytkowali kościół w XVI i XVII w. Od strony południowej znajdują się dwa ostrołukowe wejścia, a w ścianie prezbiterium od strony wschodniej zachowało się pierwotne wąskie, dwustronnie rozglifione okno. Unikalną konstrukcją jest gotycka więźba dachowa.

W linii muru od południa znajduje się prostokątna brama z wejściem zamkniętym od wewnątrz ostrołukowo, a na zewnątrz prostokątnie. Nakryta jest dachem czterospadowym. Zapewne, tak jak mury, powstała w XIV-XV w. Pierwotnie z murami była wyższa – dwie kondygnacje. W XIX w. obniżona.

W prezbiterium, obok ołtarza, znajdowało się zejście do podziemnej krypty, w której spoczywali „szlachetnie urodzeni”. W kościele jest także stara chrzcielnica, na której jest m.in. herb rodziny von Rechenbergów oraz relief z datą 1583 i nazwiskiem von Berge. Kościół posiadał również stare dzwony, które w czasie ostatniej wojny wywiezione zostały do Niemiec.

Przez drugą połowę XVI w. aż do 1654 r. kościół był we władaniu protestantów. Po nich zachowały się wspomniane już drewniane empory. Przy kościele przez okres średniowiecza do połowy XVI w. funkcjonował cmentarz. Potem zmarłych grzebano na nowym cmentarzu, który istnieje do dzisiaj. Do 1810 r. kościół katolicki w Niwiskach, jako filia parafii katolickiej w Drągowinie, należał do zakonu augustianów w Żaganiu.

Po wojnie kościół w Niwiskach pozostał – tak jak to było przed wojną – kościołem filialnym i jest pod wezwaniem Matki Boskiej Różańcowej. Parafia znajduje się w Drągowinie.

* Kościół p.w. św. Katarzyny w Niwiskach – jak podaje w opracowaniu Hanna Golasz z Uniwersytetu Wrocławskiego (opracowanie dostępne jest w Archiwum Wojewódzkiego Oddziału Służby Ochrony Zabytków w Zielonej Górze, sygn. 434) - nie występuje w źródłach historycznych. Krotki opis budowli przekazał w 1891 r. Hans Lusch, który datował ją na rok 1500. Wobec braku wzmianek źródłowych określenie czasu powstania kościoła możliwe jest na podstawie analizy architektonicznej obiektu. Za tym, że kościół powstał w 2 połowie XIII w. przemawiają: układ asymetryczny z prostokątnym prezbiterium, którego sklepienie w kształcie skrzyni jest wyższe od pułapu nawy głównej, szeroko rozglifione okna, formy występujące w słupach nawy, które składają się z trzech elementów: wysokiego cokołu, trzonu i głowicy.

Zbór poewangelicki

Zbudowany w XVIII w. (otwarcie kościoła nastąpiło 10 czerwca 1742 r.) w konstrukcji szachulcowej, przebudowany w 1859 r. w formach późnoklasycystycznych. Usytuowany jest pomiędzy kamiennym kościołem katolickim z XIII w., a parkiem pałacowym, przy drodze na Kożuchów. Jest to wolnostojąca, jednoprzestrzenna budowla centralna, założona na planie krzyża greckiego. Murowana z cegły z drewnianymi stropami i biegnącymi wokół galeriami (emporami), wspartymi na drewnianych słupach. Budowla charakteryzuje się typowymi dla kościoła protestanckiego cechami, takimi jak: prostota planu i konstrukcji oraz oszczędność detalu architektonicznego. Dach dwuspadowy, bez wieży. Elewacje gładkie z wysokimi oknami o półkolistym zamknięciu.

W 1800 r. zakończono budowę domu parafialnego, tuż przy kościele. Warto wspomnieć, że od 1690 r. do 1742 r. ludność ewangelicka z Niwisk udawała się do najbliższego kościoła, który znajdował się w Krzystkowicach. Do parafii ewangelickiej w Niwiskach należały następujące miejscowości (dane z 1927 r.): Niwiska, Urzuty, Kaczenice, Pierzwin, Kamionka. Łącznie 1.652 osoby. 10 lat później, a więc w 1937 r., liczba parafian wzrosła do 1.737.

W latach 60-tych ubiegłego stulecia zbór pełnił rolę kościoła katolickiego. Potem nabożeństwa przeniesiono do kościoła MBR. Od tego momentu świątynia popadła w ruinę. Dzisiaj, ze względów bezpieczeństwa, nadaje się już tylko do rozbiórki.

Oprac. Leszek Koncur

Literatura:

• Opracowanie Pracowni Dokumentacji Naukowo-Historycznej z Poznania z 1981 r. dotyczące Niwisk, autorstwa Róży Kąsinowskiej. Opracowanie znajduje się w zbiorach Archiwum Wojewódzkiego Oddziału Służby Ochrony Zabytków w Zielonej Górze.
• Brand Sigrid, Niebusch in Niederschlesien. Eine kleine Dorfgeschichte, Heimatbund Krs. Freystadt 1985;
• Czas architekturą zapisany. Zabytki województwa zielonogórskiego, pod red. Iwony Peryt-Gierasimczuk, Zielona Góra 1998;
• Eckert Friedrich, Das war der Kreis Freystadt. Geschichtliches und Erlebtes, Minden 2003;
• Kowalski Stanisław, Zabytki Środkowego Nadodrza, Zielona Góra 1976;
• Kowalski Stanisław, Zabytki województwa zielonogórskiego, Zielona Góra 1987;
• Majchrzak Jerzy Piotr, Niwiska, [w:] „Gazeta Lubuska“, nr 269 z 20 grudnia 2000 r., s.14A;